HOẠ PHẨM MONA LISA

Không danh hoạ nào hơn danh hoạ Leonardo da Vinci. Hoạ phẩm Mona Lisa của ông là bức hoạ nổi tiếng nhất thế giới. Nhưng tác phẩm của ông ít, không hơn 15 hoạ phẩm, một số chưa hoàn tất và dễ hư. Phần còn lại là sổ ghi chép và truyện cổ tích. Ông được coi là có duyên và có tài hùng biện, ca sĩ và nhạc sĩ, thông thạo nhiều thứ – tóm lại là bạn bè với các hoàng tử, những người tài trợ cho sự nghiệp của ông, dù ông chỉ thực hiện ít tác phẩm. Khi còn trẻ, ông điển trai đến nỗi một số người nghĩ ông là người mẫu cho David ở tiệm Verrocchio tại Bargello. Chắc hẳn chàng thanh niên điển trai ở tiệm Verrocchio được yêu cầu làm kiểu, nhưng chúng ta không biết Leonardo có làm vậy hay không.

Họa phẩm Mona Lisa đã được Vasari xác định là Lisa Gherardini, vợ của Francesco del Giocondo, một người buôn bán tơ lụa ở Florentine và là hoạ phẩm do François I sở hữu, hiện nay ở điện Louvre. Người ta cho rằng bức hoạ này được vẽ ở Florence sau khi Leonardo trở về từ chuyến du lịch với Cesare Borgia năm 1503, và trước khi ông trở lại Milan năm 1506. Giả thuyết này được xác định năm 2005 khi một viên quản thủ thư viện ở ĐH Heidelberg chuẩn bị sao chép thư năm 1477 của Cicero cho một cuộc triển lãm, ông tình cờ thấy chú thích bên lề của Agostino Vespucci so sánh Leonardo với Apelles, ông ghi rằng Leonardo lúc đó vẽ chân dung Lisa del Giocondo. Ghi chú này được viết năm 1503.

Do đó không ai tìm hiểu thêm xem ai có thể là Mona Lisa. Mới đây, Silvano Vincenti, trưởng Hội đồng Đánh giá Sử vật Quốc gia Ý (Italian National Historic Properties Evaluation Commission), đã cố gắng thuyết phục chúng ta tin rằng người mẫu cho bức chân dung này là một đàn ông – đó là Giangiacomo Caprotti da Oreno, người hầu của Leonardo, có biệt danh là “Salai”. Theo Vasari, Salai là “một thanh niên hấp dẫn, duyên dáng và điển trai, có mái tóc đẹp và xoăn, làm thoả lòng danh hoạ”. Salai còn là đứa trẻ khi đến nhà Leonardo năm 1490. Cậu vẫn ở với Leonardo đến khi Leonardo qua đời, và Salai thừa hưởng bức hoạ Mona Lisa. Ông được coi là đã ký tên “Andrea Salai” ở các bức hoạ – điều này khác thường nhưng được coi là bình thường đối với các hoạ sĩ khi dùng bút danh làm họ (surname), hầu như khác thường đối với họ khi đổi tên thật. Bút danh thường được giải thích là có nghĩa “Satan”, rất có thể có nghĩa là “điều xấu” (dirty one). Dù cách nào thì người ta cũng không biết tại sao một người trưởng thành như Salai lại chọn một tên gây mất uy tín như vậy.

Một bức hoạ Leonardo vẽ con trai khoả thân với những lọn tóc cuộn lại và sự cương cứng của thiếu niên, cho đến gần đây trong bộ sưu tập của hoàng gia, tên “Salai” được viết ở phía sau. Rõ ràng bức hoạ này có liên quan hình ảnh kỳ dị của Leonardo vẽ đàn ông bất lực đang cười ngớ ngẩn và chỉ tay lên trời, hiện nay ở điện Louvre, thường được coi là Thánh Gioan Tẩy Giả (John the Baptist). Vasari không có ý nói đến Thánh Gioan, ông nói đến một bức hoạ vẽ “đầu thiên thần với một cánh tay giơ lên, được “rút gọn” thành từ vai tới khuỷu tay, và đưa một tay lên vú người khác”. Bức hoạ ở điện Louvre có vẻ là hạ giá người này. Phần rút gọn cánh tay chỉ lên trời cũng bị bóp méo.

Tại Ý, lúc đó cũng như hiện nay, các cậu điển trai là loại rẻ tiền (two a penny). Các bạn hoạ sĩ của Leonardo dùng các cậu điển trai làm người mẫu không chỉ cho các hoạ phẩm Thánh Sebastian, Thánh Gioan, Thánh vương David, Apollo, Thần Eros, Tửu thần Bacchus, và các thiên thần đang bay, kể cả hoạ phẩm Đức Mẹ (Blessed Virgin). Không hoạ phẩm nào chứng tỏ Mona Lisa là đàn ông. Tuy nhiên, khác thường là các bức chân dung cần người làm mẫu chỉ để vẽ mặt, và dùng những người mẫu khác để vẽ cơ thể và quần áo. Hoạ phẩm Mona Lisa hầu như chắc chắn là tranh tổng hợp.

Một bức hoạ được coi là của Salai, ở Musée Condé tại Chantilly, thường gọi là bức hoạ Mona Vanna, là biếm hoạ của bức hoạ Mona Lisa. So sánh hai bức hoạ để thấy rằng, mặc dù tư thế giống nhau trong bức hoạ, đầu vẫn lớn hơn cơ thể, mũi và cằm cao hơn, hai cánh tay và thân rắn chắc, cách diễn tả phóng đãng và ngực lố bịch. Trong 6 bức hoạ dựa trên ý tưởng kỳ dị, không bức hoạ nào có thể được tượng trưng, bức hoạ Mona Vanna thực sự không giống đàn ông. Chắc chắn rằng càng ngày càng nhiều vua và hoàng tử ủng hộ Leonardo để bù vào số ít tác phẩm hoàn tất của ông, bạn bè của ông đều giễu cợt. Danh hoạ Michelangelo started it khi ông chế nhạo Leonardo không biết cách tạo bố cục bức tượng đồng Francesco Sforza có dạng người cưỡi ngựa nặng 70 tấn của ông, nhưng thực ra ông không vậy. Râu mép được vẽ trong bức hoạ Mona Lisa từ lâu trước khi Marcel Duchamp sinh ra.
Trầm Thiên Thu

Nguồn: Chuyển ngữ từ Guardian